Αντρέι Ταρκόφσκι.
Η νοσταλγία των εικόνων. Ο ποιητης του κινηματογραφου.
Δημοσθένης Δαββετας Καθηγητής Φιλοσοφίας της Τέχνης ,ποιητής, εικαστικός, γεωπολιτιστικος αναλυτής.
Είμαστε τέλος 1984 με αρχές 1985 ,αν πάντα η μνήμη μου δεν με γελά στις λεπτομέρειες και δεν γίνεται άκρως επιλεκτική ,όταν θέλει να θυμηθεί, όπως έλεγε κι ο Χόρχε Λουίς Μπόρχες. Μόλις έχω πάρει την περίφημη Γερμανική υποτροφία DAAD, χάρις στην διαμεσολάβηση του Joseph Beuys. Βρίσκομαι λοιπόν για τέσσερις μήνες καλεσμένος της DAAD στην έδρα της στο Βερολίνο. Από την πρώτη μέρα που έφτασα εκεί και βρέθηκα στα κεντρικά γραφεία αυτού του παγκόσμιου ιδρύματος υποτροφιών συναντήθηκα με τον διευθυντή της τον καθηγητή ιστορίας της Τέχνης στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου, τον Wieland Schmidt. Μετά τις πρώτες κουβέντες γνωριμίας μας, μου παρέδωσε τα κλειδιά του διαμερίσματος που θα έμενα και μαζι με τις ευχές του για δημιουργική διαμονή μου συμπλήρωσε: έχετε μόνο μια υποχρέωση. ” Ποια;” τον ρώτησα. ” Να συναντηθείτε και με τους άλλους υποτρόφους .” “Εντάξει ” του απάντησα. Κι έτσι ξεκίνησα δύο μέρες μετά να συναντήσω τον πρώτο απο τους αρκετούς συνήθως υποτροφους που έμεναν σε διαφορετικά διαμερίσματα του Βερολίνου. Ο πρώτος που μου ανακοίνωσαν μου προκάλεσε συστολή και πραγματικά μεγάλο πολύ μεγάλο δέος. Γιατί όταν ο σπουδαίος ποιητής του κινηματογράφου Αντρέι Ταρκόφσκι. Ναι. Δεν μπορούσα να το πιστέψω. Λίγη ώρα αργότερα βρισκόμουνα απέναντι στον μεγάλο Αντρέι Ταρκόφσκι, παρουσία μεταφραστή. Με είχαν προειδοποιήσει οτι θαταν για λίγο χρόνο η συνάντηση μας γιατί δεν έπρεπε να κουραστεί. Έπασχε απο καρκίνο και μάλιστα σε δύσκολη μορφή. Οι πιο απαισιόδοξοι δεν του έδιναν πολύ καιρό ζωής παρά μήνες μόνον. Κι αυτό με είχε αναστατώσει. Ήμουνα ταραγμένος με πολλά ανάμεικτα συναισθήματα. Κατι μεταξύ θαυμασμού, λύπης, έλξης, μαγείας. Πάντως μια δύναμη αυλότητας υπήρχε γύρω του και γύρω μας. Σε όλο τον χώρο του δωματίου που με δέχτηκε.
Δεν μιλούσε Αγγλικά η προτιμούσε να μιλήσει ρωσικά; Δεν γνωρίζω με απόλυτη ακρίβεια, ουτε θυμάμαι με τόση λεπτομέρεια μετά από τόσα χρόνια. Άλλωστε η αιτία που γράφω γι’αυτα κυρίως τα πρόσωπα εδω κι ένα περίπου χρόνο στην Εφημερίδα Ελεύθερος Τύπος, είναι ακριβώς για να διατηρηθούν κάποια πράγματα στην μνήμη πριν τα σαρώσει βίαια ο άγριος άνεμος του χρόνου.
Για αρκετή ώρα μετά τις πρώτες συστάσεις έμεινα αμίλητος Περιμένοντας απο τεράστιο σεβασμό και θαυμασμό να μιλήσει πρώτα εκείνος. Μετά από δύο αναγνωριστικες κουβέντες του τύπου ,”γεια σας ,είμαι Έλληνας,με λένε Δημοσθένη …κλπ” ,η ώρα περνούσε και μια αμηχανία κυριαρχούσε στην ατμόσφαιρα. Τελικά δίχως να το καλοσκεφτω πολύ ο αυθορμητισμός μου με έβγαλε για μια ακόμη φορά από την δύσκολη θέση. Γιατί του είπα μια σκέψη μου :” στα φιλμ σας οι σκηνές μου θυμίζουν εικόνες εκκλησιών. Βυζαντινές εικονες” . Και συνέχισα:” Μουρχεται στον νου ο σπουδαίος δημιουργός εικόνων του Βυζαντίου ο Θεοφανης” . Είχα πει τις λέξεις που έπρεπε. Ξεκλειδωσε ο Αντρέι Ταρκόφσκι και μου λέει :” Αντρέι Ρουμπλιεφ. Το έχετε δει το φιλμ μου ;” Δεν το είχα τότε ακόμη δει ( αργότερα το είδα κι εντυπωσιάστηκα) . Όμως άρχισε να μου μιλά αργά και σταθερά για την δύναμη των εικόνων και της πίστης. Απλά καθηλωμένος κυριολεκτικά,μαγεμένος,τον άκουγα κι είχα μπει μόνο απο τα αργά λίγα λόγια του σε κατάσταση ονειρικής μέθης. Μιλούσε κάπως αργά ( προφανώς λόγω δυσκολιών της ασθένειας) όμως με εκείνη την προσήλωση στις λεξεις-εικονες που χρησιμοποιούσε, που ανήκουν στον Ποιητή η αυτον που προσεύχεται. Από κάποια στιγμή κι έπειτα τα λόγια του ήταν σαν μια εσωτερική μουσική ,ένας ύμνος στο Παν η ενα τραγούδι του Ποιητή στην μητέρα Φύση, στην μητέρα Δημιουργία. Ο λόγος του σιγα -σιγα με έβαζε σε μια πρωτόγνωρη για μένα πνευματική χώρα. Οι κάπως αργοί ρυθμοί των λόγων του ήταν σαν τους αργούς ρυθμούς των πλάνων των φιλμ του. Ήταν σαν όλα να είναι μακρινά, μακράς διαρκείας. Χριστιανικά μεν και μεταφυσικά τα θέματα του ,όμως η αισθητική του χαρακτηριζόταν από επαναλαμβανόμενα μοτίβα ,σπάνιας σιωπηλής έντασης ,μιας εσωτερικής φωνής ,ενός εσωτερικού μονολόγου που κυλούσε όπως ενα ποταμάκι τοπίου ,όπως ο ήλιος που ξέρει να ξεγλιστρα από τα δέντρα και να φωτίζει δίχως να καίει ,δίχως να θερμαίνει ανυπόφορα. Μια ανεξήγητη γαλήνη με είχε κυριεύσει κι είχα κυριολεκτικά αφεθεί στις εικόνες που προκαλούσαν τα λόγια του. Γιατί ο Αντρέι Ταρκόφσκι, ως πραγματικός ποιητής μιλούσε με εικόνες και ταυτόχρονα ξυπνούσε εικόνες στον θεατή των φιλμ του αλλά και των κειμένων που έγραφε. Τα φιλμ του στηρίζονται στην μεγάλη ικανότητα του να μιλά μέσα απο την φωτογραφία. Οι φωτογραφίες του είναι κάτι σαν σύγχρονες “εικονες”. Πρόκειται για Ποιητική ματιά η οποία είναι τόσο μοναδική που γι’αυτον τον λόγο γίνεται οικουμενική. Πρόκειται για ποίηση του Όλου. Όλα είναι ποίηση στον Ταρκόφσκι: οι εικόνες, η ατμόσφαιρα, ο τρόπος που χειρίζεται την κάμερα ,αυτό το αίσθημα αποκοσμου,μοναχικού αλλά και ταυτόχρονα τόσο βαθιά ανθρώπινου ,όπως η ζωή κάθε γνήσιου δημιουργού. Θυμάμαι τον μεγάλο εικαστικό Γιάννη Κουνελλη που συχνά στις συζητήσεις μας μνημονευε τον Ταρκόφσκι ως ποιητη των εικόνων και συχνά μου σύγκρινε το πνευματικό του ανάστημα ανάλογο με αυτό του σπουδαίου εικαστικού Μαλεβιτς. Γεγονός πάντως είναι οτι ,είτε πρόκειται για τις ταινίες του, για την κινηματογραφική του δηλαδή γλώσσα, είτε πρόκειται για τα γραπτά του ,παντού κυριαρχεί η Ποίηση.
Όταν έφυγα απο την συζήτηση μας και τον χαιρέτησα ευλαβικά ,νόμιζα οτι είχα χάσει την αίσθηση του χρόνου γύρω μου. Λες κι ήμουνα κι εγώ μια ποιητική σιλουέτα των φιλμς η των κειμένων του Ταρκόφσκι. Η ποίηση δεν ήταν μόνο στα έργα του αλλά στο DNA του. Τοχε ήδη κληρονομήσει απο την οικογενειακή του παράδοση.
Γεννήθηκε στις 4 Απριλίου του 1932 στην πόλη Ζαβραγιε της Ρωσίας. Ήταν γυιος του επίσης σημαντικού Ρώσου ποιητή Αρσενι Ταρκόφσκι. Ο παππούς του επίσης ήταν σημαντικός ποιητής. Γεννημένος λοιπόν και μεγαλωμένος σε μια σπουδαία καλλιτεχνική οικογένεια, ο Αντρέι Ταρκόφσκι, σπούδασε μουσική,ζωγραφική,γλυπτική και αραβικά. Για ενα διάστημα εργάστηκε ως γεωλόγος στην Σιβηρία. Το 1956 εισήλθε στην περίφημη κινηματογραφική σχολή της Μόσχας VGIK και παρακολούθησε μαθήματα με δάσκαλο τον σημαντικό σκηνοθέτη Μιχαήλ Ρομ. Είχε συμμαθητή του στην σχολή αυτή τον περίφημο σκηνοθέτη τον γεωργιανο Σεργκέι Παρατζανωφ. Αποφοιτωντας το 1960 υπέβαλλε την πτυχιακή του εργασία, ενα φιλμ διαρκείας 46 λεπτών με τίτλο ” ο βιολιστής κι ο οδοστρωτήρας “. Η αναγνώριση της αξίας του έρχεται γρήγορα,αμέσως με το πρώτο μεγάλο του φιλμ ” τα παιδικά χρόνια του Ιβάν ” που παρουσίασε το 1962 στο φεστιβάλ της Βενετίας. Βραβεύτηκε τότε με τον χρυσό λέοντα και κέρδισε την διεθνή αναγνώριση. Το 1969 προκαλεί και πάλι το διεθνές ενδιαφέρον με την ταινία του “Αντρέι Ρουμπλιεφ”. Το χριστιανικο θεμα του φιλμ και η επίδραση του σπουδαίου Έλληνα δημιουργού εικόνων Θεοφάνη στον Αντρέι Ρουμπλιεφ για να φτιάξει το Ρωσικό στυλ εικόνων, προκαλεί την δυσαρέσκεια του Σοβιετικού καθεστώτος. Γι’αυτο και για δύο χρόνια η ταινία απαγορεύεται. Ο Αντρέι Ταρκόφσκι, έτσι μπαίνει στον κατάλογο των διαφωνούντων από το κομμουνιστικό καθεστώς ,παρότι ο ίδιος δεν υπήρξε ποτέ ανοιχτά διαφωνών. Περισσότερο παράπονο είχε από τις Σοβιετικές αρχές οτι δεν του επέτρεπαν να εκφράσει τα όνειρα ,τις ιδέες και τα κινηματογραφικά του σχέδια, παρά το οτι ήταν ένας ιδεολόγος αντφρονων. Βέβαια ο ίδιος ήταν τόσο ιδιαίτερος στο ύφος και την κινηματογραφική του γλώσσα ,ώστε πουθενά δεν ήταν γι’αυτον εύκολο. Πήγε στην Ιταλια για να γυρίσει την ταινία του” Νοσταλγια”,αλλά κι εκεί είχε δυσκολίες στα γυρίσματα του γιατί ο τρόπος που γύριζε τα φιλμ του ήταν αντισυστημικος. Ήταν το 1983 που έγραψε στο ημερολόγιο του οτι ένοιωθε ” χαμενος”. Γιατί οι αλληγορίες η οι “εικονες” που δημιουργούσε, το αμονταριστο υλικό ( για να υπάρχει άμεση συνάφεια με τον πραγματικό χρόνο του θέματος) , ο αργός ρυθμός και τα μεγάλα πλάνα , ήταν αντι-εμπορικα για τα μεγάλα στούντιο και μάλιστα τ’Αμερικανικα. Όμως αυτός ήταν ο εαυτός του. Μιλούσε με εικόνες ( όπως και στην συζήτηση μας) , τις οποίες στα ημερολόγια του αντιπαραθέτει στα σύμβολα. Θεωρούσε τον συμβολισμό σημείο φθοράς ,κάτι που νεκρώνει τον χρόνο και την Ζωή. Ενώ ο ίδιος ήθελε η κάμερα ναναι όπως το μάτι της ζωής. Να φιλμαρει τον πραγματικό χρόνο,αυτον της ζωής. Το βιβλίο του “Σμιλευοντας τον χρονο” είναι ενα είδος πνευματικής αυτοβιογραφίας in progress, δηλαδή εν προοδω. Γιατί κάθε τόσο έκανε πολυετή διαλείμματα πρίν επανέλθει στο γράψιμο. Αφού ούτε στην Ρωσσια μπορούσε να δουλέψει ούτε στο εξωτερικό όπως ονειρευόταν, αυτός ο ποιητής της “Νοσταλγιας” οδηγήθηκε σε μια ισόβια νοσταλγία μιας χαμένης Ατλαντίδας , που πρακτικά σήμαινε οτι οδηγήθηκε στην ισόβια αυτοεξορια και μοναξιά του πραγματικού καλλιτέχνη. Στα ημερολόγια του μεταξύ ’70 κι ’86 ,με τον καταπληκτικό τίτλο ” μαρτυρολογιο”, μαθαίνουμε πολλές λεπτομέρειες, πληροφορίες για την ιδιωτική του ζωή ,τις προσωπικές του συμπάθειες, τα αγαπημένα πράγματα της καθημερινότητας του ,όπως οτι αγαπά τα δέντρα τις φτελιες, οτι ακούει Μπαχ κι οτι φοβόταν “τους Κινέζους, τους κατακλυσμούς και τις πληγές της Αποκαλυψης”. Συμπληρωνοντας” γράφω συχνά ανοησίες επειδή συνήθως ξεχνώ τις καλές που περνούν σπανίως απο το μυαλό μου”. Έχει εμμονή με τον Ντοστογιέφσκι ,τον Αμλετ, τον Τόμας Μαν,διαβάζει Τολστόι, Ίψεν, Εσσε, Λόρκα, Μοντενιο, Σενέκα, Κάφκα. Τον απασχολεί επίσης ο Βουδισμός ,ο διαλογισμός, τα όνειρα, η πίστη . ” Ο άνθρωπος είναι απασχολημένος να κυνηγά φαντάσματα και να προσκυνά είδωλα. Στο τέλος όλα καταλήγουν σ’ενα και μάλιστα απλο στοιχείο,το μόνο στο οποίο μπορεί να υπολογίζει στην ζωή του : την ικανότητα του ν’αγαπαει” σημειώνει. Τα φιλμ του ,τα γραπτά κι οι σκέψεις του τον κατατάσσουν στον μεγαλύτερο Ρωσο δημιουργο μετά την πορεία που χάραξε ο Αιζενσταιν. Η τελευταία του ταινία “η Θυσια” γυρίστηκε στην Σουηδία το 1986 και κέρδισε τέσσερα βραβεία στις Κάννες. Πέθανε την ίδια χρονιά από τον καρκίνο στην Γαλλία που ζούσε. Αποτελεί μέχρι σήμερα έναν μύθο . Ο Κουροσαβα έλεγε οτι θαυμάζει τον Ταρκόφσκι ως ολότητα,σ’οτι κάνει. Ενώ ο Μπεργκμαν έλεγε οτι ο Ταρκόφσκι είχε βρει μια νέα γλώσσα στον κινηματογράφο.
Δημοσθένης Δαββετας Καθηγητής Φιλοσοφίας της Τέχνης ,ποιητής, εικαστικός, γεωπολιτιστικος αναλυτής.
