Ο Ηράκλειτος κι η κλιματική κρίση.
Δημοσθένης Δαββετας Καθηγητής Φιλοσοφίας της Τέχνης ,ποιητης εικαστικος, γεωπολιτιστικος αναλυτής.
Η φράση “Φύσις κρύπτεσθαι φιλεί”,
για όσους γνωρίζουν αλλά και για όσους ψάξουν ,ανήκει σ’ενα από τα διάσημα αποσπασματικά αποφθέγματα του μεγάλου εφεσιου φιλοσόφου Ηράκλειτου. Γιατί το αναφέρω και που μπορεί να μας οδηγήσει αυτή η φράση ; Σίγουρα σε μια σειρά απο σκέψεις τουλάχιστον. Ας επιχειρήσουμε λοιπόν να την προσεγγίσουμε.
Κατ’αρχην γίνεται λόγος για Φύση.
Κι ο κοινός μας νους παει αμέσως σ’οτι συνήθως ονομάζουμε με αυτόν τον ορο. Δηλαδή τα δέντρα, τα βουνά,την θάλασσα, τα ζώα, τα τοπία κλπ. Στ’αυτιά μας συχνά ηχούν φράσεις όπως ” πήγαινε στην Φύση “-” ζήσε κοντά στην Φύση ” -” απόλαυσε το φυσικό τοπίο ,το δάσος κλπ, θα σου κάνουν καλο” κι άλλα τέτοια λόγια.
Στην κοινή συλλογική αντίληψη η λέξη Φύση ,έχει ταυτιστεί με το πράσινο των τοπίων,τα χρώματα και την μυρουδιά των λουλουδιών , το οξυγόνο των βουνών και των δασών,τον ήλιο, την θάλασσα κι όσα ανάλογα μπορούμε άμεσα να σκεφτούμε. Κοντολογίς η Φύση έχει ταυτισθεί με κάτι θετικό κι αναγκαίο για μια υγιεινή,ισορροπημένη αλλά κι ακόμη ρομαντική ζωή.
Έχει ταυτισθεί όμως και με δυσάρεστες καταστάσεις. Με βροχές ασταμάτητες,κατακλυσμούς, βροντές,αστραπές, κεραυνούς,πλημμύρες, σεισμούς,φουρτουνιασμενες θάλασσες, ναυάγια , χιόνια,παγετώνες, εκρήξεις ηφαιστείων και τόσα άλλα δύσκολα φαινόμενα που μπορούν ναναι απειλητικά και για την ζωή μας.
Άρα βλέπουμε μια διπλή διάσταση στην Φύση. Μπορεί ναναι κάποιες φορές ευχαριστη αλλά και κάποιες φορές ναναι δυσάρεστη.
Από την αρχή της ύπαρξης του ο άνθρωπος είχε μια ιδιαίτερη σχέση με την Φύση και τα φαινόμενα της,μέρος της οποίας είναι κι ο ίδιος. Άλλοτε την απολάμβανε κι άλλοτε εύρισκε τρόπους να προστατεύεται από αυτήν . Η Φύση πάντα παρέμενε το μεγάλο μυστήριο γι’αυτον. Γι’αυτο και την ταυτιζε άλλοτε με τον Θεό κι άλλοτε με ένα ανεξήγητο μεν στον πυρήνα του πράγμα, όμως που μετατρεπόταν σε αντικείμενο έρευνας και στόχο ως και κατάκτησης. Κατακτώντας την Φύση κι ερμηνεύοντας το μυστήριο της ουσιαστικά ο άνθρωπος ήθελε να λύσει το οντολογικό του βαθύ, υπαρξιακό ερώτημα ,ήθελε να ξεπεράσει την αγωνία του θανάτου. Έτσι από την παλαιολιθική εποχή ,αργότερα την νεολιθική ,την κλασσική ,ως σήμερα την σύγχρονη , η σχέση ανθρωπου- φυσης είναι διαρκής και μ’ερωτήματα.
Από την μία ο άνθρωπος μαθαίνει τον εαυτό του μέσα από την φυσική πραγματικότητα, μαθαίνει τις τεράστιες δυνατότητες του ερευνώντας και προσπαθώντας να καταλάβει ,συνεπώς να εξηγήσει, το φυσικό μυστήριο. Η Φύση γίνεται έτσι ο καθρέφτης που συμβάλλει στην αυτογνωσία του. Βιώνοντας τον εαυτό του “φυσικα” το ανθρώπινο ον τον μαθαίνει ,τον ανακαλύπτει διαρκώς, του αποκαλύπτονται τα όποια η όχι ορια του.
Από την άλλη όμως επειδή ακριβώς φοβάται το απρόβλεπτο της φύσης και την μυστηριώδη δύναμη της, το ανεξιχνίαστο “ειναι” της, δρα συχνά υβριδικά ονειρευομενος οτι θα γίνει κυρίαρχος της, οτι θα κυριαρχήσει πάνω της. Ας μην ξεχνάμε τον Καρτέσιο Ντεκαρτ που τοχε εκφράσει ανοιχτά: ο άνθρωπος πρέπει να ελέγξει την Φύση. Υπάρχει κι υπήρχε πάντα μια διάθεση φανερή και κρυφή του Ανθρώπου να θέσει την Φύση κάτω απο τα χαλινάρια του ,επειδή ακριβώς φοβάται το ανεξέλεγκτο της.
Αυτή η βουλητική στάση του ανθρώπινου όντος. Είναι όμως ταυτόχρονα και το πρόβλημα του.
Όπως και να την πάρουμε,είτε ως αυτοέλεγχο,είτε ως έλεγχο του φυσικού περιβάλλοντος , και στις δύο περιπτώσεις οδηγείται ως τώρα σ’αδιεξοδο. Πόσες και πόσες φορές δεν νομίζουμε οτι αυτογνωριζομαστε κι όμως ολο κι ανατρέπεται αυτη η βεβαιότητα ; Πόσες φορές δεν είπαμε ελέγχω την Φύση μου ( τα πάθη μου) και δεν έχουμε διαψευστεί;
Κι ακόμη: πόσες και πόσες φορές δεν φτιάξαμε τεχνικούς εξοπλισμούς για να προφυλαχτουμε από τις φυσικές αντιδράσεις και οι φυσικές καταστροφές ως απρόβλεπτες μας ξεπερνούν; Φτιάξαμε σπίτια πχ αντισεισμικα ,φτιάξαμε δρόμους και σύγχρονες δομές αρχιτεκτονικής όπου θ’αντιμετωπιζαμε τα φυσικά φαινόμενα. Κι όμως πολύ συχνά τα φυσικά γεγονότα απρόβλεπτα, ανατρέπουν τα σχέδια μας.
Κάποιοι βέβαια εδώ δικαίως θα σημειώσουν οτι χάρις στην προσπάθεια μας αυτή προοδευουμε επιστημονικά, προοδευουμε πολιτισμικα. Κι εγώ θα τους πω: ναι σωστό. Ο πολιτισμός κι η επιστήμη χτίζονται σε σχέση με αυτήν την προσπάθεια, έστω κι ανταγωνιστική συχνά του ανθρώπου με την Φύση. Όμως αλλοίμονο αν δεν μάθουμε και κάτι ακόμα από την προσπάθεια μας αυτή. Αν δεν μάθουμε τις δυνατότητες μας. Δηλαδή να μάθουμε τα ενδεχόμενα ορια και την όποια περατοτητα μας μέσα από αυτήν την δύσκολη συχνά αλλά τόσο γοητευτική σχέση με την Φύση. Να μάθουμε κυρίως οτι η Φύση έχει μια μυστηριώδη αλλά και μυστηριακή δύναμη που δεν φαίνεται, δεν μπαίνει σε λεξεις αλλά μόνο νοιώθεται, δεν αναγνωρίζεται πάντα και κυρίως δεν είναι δεδομένο οτι προβλέπεται η όποια αντίδραση της..
Κι αυτό μας λέει από τόσο παλιά ο Ηράκλειτος. Μας προειδοποιεί οτι η “Φύση κρυπτεσθαι φιλειν”.
Είναι κάτι που πρέπει να το νοήσουμε, να το στοχαστουμε ,γιατί αλλιώς θαμαστε α-νοητοι και θα υποστούμε τις δυσάρεστες συνέπειες.
Είτε κάποιοι ταυτίσουν την Φύση με τον Θεό, είτε την δουν ως το καθεαυτον πρώτο κινουν, είτε την δουν ως μίμηση της Ιδεας ( της υπέρτατης Πλατωνικής γνώσης και στην μια και στην άλλη περίπτωση, πρόκειται για μια αρχή που δεν μπορεί να γίνει με τα καθημερινά δεδομένα γνωστή .
Η Φύση ως η μητέρα στοιχειακων δυνάμεων που δομούν τον κόσμο, είναι ταυτόχρονα και φυσική και νοητή πραγματικότητα . Δηλαδη και υπάρχει φυσικά αλλα και υπάρχει ως νοητική αρχή .
Όταν οι προσωκρατικοι φιλόσοφοι χρησιμοποιούν τα φυσικά στοιχεία ( νερό,αέρας , γη, φωτιά , για να εξηγήσουν τον κόσμο, αυτό σημαίνει οτι αντιμετωπίζουν την Φύση ως κάτι από την μια εξωτερικο ,κυριολεκτικό και απο την άλλη ,ως κάτι εννοιακο . Αντιμετωπίζουν τα φυσικά στοιχεία στην διπλή τους διάσταση : ως θεατή κι αθέατη πραγματικότητα. Ως συγκεκριμένες οντότητες που υπάρχουν με εξωτερική κι εσωτερική ζωη. Και το μεταφέρουν αυτο στην γλώσσα. Η φωτιά πχ του Ηράκλειτου είναι κυριολεκτική κι εννοιακη. Όπως κι η λέξη πόλεμος κλπ. Οι φυσικές μεταφορές γίνονται γλώσσα, κυριολεξίας, επικοινωνίας, αλληγορίας, μεταφοράς η αυτογνωσίας στο ανθρώπινο λεξιλόγιο.
Αν αυτή την συνειδητοποίηση την εφάρμοζαν ως προστασία του περιβάλλοντος οι κυβερνήσεις θαχαμε καλύτερη, ποιοτικότερη ζωή.
Όμως συμβαίνει το αντίθετο. Για λόγους κέρδους παίρνουν την Φύση ως εξωτερική πραγματικότητα ως ύλη μόνο από την οποία, με την υπεροψία του κυρίαρχου ( και συχνά τόσο α-νοητου), θ’αντλησουν μόνο οικονομικά ωφελη. Γι’αυτο και εξοργίζεται η μέσα Φύση κι όταν θέλει, όταν πρέπει και το αποφασίσει αντιδρά τιμωρητικα. Κι οι άνθρωποι φοβούνται κι εκπλήσσονται πάντα απο τις απρόβλεπτες φυσικές αντιδράσεις της .
Είναι άλλο πράγμα να ακους , να συλλαμβάνεις , τα εσωτερικά μηνύματα της φύσης(σου) , του “δαιμονα” σου για να χρησιμοποιήσω την Σωκρατική φρασεολογία κι άλλο πράγμα να ν’αντιμετωπιζεις την Φύση ως κάτι το δεδομένα ελεγχόμενο,ως κάτι που μπορείς να κάνεις έτσι κι αλλιώς ο,τι θέλεις υπο το πρίσμα των δικών σου μόνο αναγκών και συμφερόντων. Αν κόψεις για πχ το δάσος θα πλημμυρίσει ο τόπος. Αν πάλι αλλάξεις τις ισορροπίες στην ατμόσφαιρα θα προκληθεί λιώσιμο των πάγων κλπ. Παίρνοντας την Φύση μόνο ως υλικό εκμετάλλευσης κι αφαιρώντας της έτσι κάθε ζωική κι εννοιακη της διάσταση ,αφαιρώντας της, η αγνοώντας τον δικό της ” οντολογικο” λόγο, οδηγούμαστε σε προβληματική σχέση με τον εαυτό μας και το περιβάλλον. Στην πρώτη περίπτωση ακυρώνουμε το φυσικό μας ένστικτο, αυτοευνουχιζομαστε δηλαδή , ζώντας μόνο σε νοητικά φυσικά τοπία ( μιας κι η φυσική ζωή μετατρέπεται πλέον σε τεχνητή φύση) . Ενώ στην δεύτερη περίπτωση, επιχειρούμε δυσανάλογες κι αμετρες πράξεις στο περιβάλλον, δισταρασσοντας και γκρεμίζοντας τους κανόνες του οικοσυστήματος ,προκαλώντας έτσι επικίνδυνα φαινόμενα όπως αυτό της κλιματικής αλλαγής. Η προσπάθεια κυριαρχικής ανατροπής της σχέσης ανθρωπου-Φύσης ,με τον πρώτο να θέλει να γίνει ένας α-φρων “εκμεταλλευτης” και εκ των πραγμάτων ” βιαστης” της δεύτερης, μόνο ζημιά,οπως ηδη έχει αρχίσει να διαφαίνεται στην πράξη, μπορεί να προκαλέσει στην ζωή μας, τον πλανήτη μας και στο οικοσύστημα που ζούμε. Κι αν δεν προσέξουμε το θέμα, αν οι κυβερνήσεις ακολουθήσουν μόνο τα εμποροεκμεταλλευτικα συμφέροντα( οπως πχ συμβαίνει με την απειλή του Αμαζόνιου) , αν τα “οικολογικά κόμματα δεν παψουν να χρησιμοποιούν τα περιβαλλοντικά ζητήματα ως ιδεολογική κάλυψη και νομιμοποίηση των κομματικών τους και πολιτικάντηκων επιδιωξεων, αν οι άνθρωποι της διανόησης συνεχίζουν να σιωπούν κι οι πολίτες ν’αδρανουν , θα ξεχάσουμε κυριολεκτικά τι σημαίνει Φύση, θα ζούμε μια τεχνητή ζωή, θα είμαστε μόνο τεχνουπαρξεις οι οποίες θαναι ευάλωτες ,λόγω α-συνειδησιας, στις όποιες αναμενόμενες ,αλλ’απροβλεπτες χρονικά, αντιδρασεις,αυτές τις κρυφές κι αθέατες αντιδράσεις μιας Φύσης που ” κρυπτεσθαι φιλειν”.
Δημοσθένης Δαββετας Καθηγητής Φιλοσοφίας της Τέχνης ,ποιητης εικαστικος, γεωπολιτιστικος αναλυτής.
