Πρόδρομος της ελληνικής επανάστασης.
Παιδεία και θρησκεία.
Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός.
Πρόδρομος της ελληνικής επανάστασης.
Παιδεία και θρησκεία.
Οταν το 1781 ο Γερμανός φιλόσοφος Εμμανουήλ Καντ εξέδωσε το έργο του ” κριτική του καθαρού λόγου ” υπήρξαν δυο στρατόπεδα σκέψης που ενεργοποιήθηκαν εξ αντιθέτου. Το ενα ,οι σκεπτικιστές ,θεώρησαν οτι βρέθηκε επιτέλους το κατάλληλο όπλο που θα τελείωνε οριστικά τον Χριστιανισμό και την Χριστιανική πίστη. Το άλλο ,ο Χριστιανικός κόσμος ,ένοιωθε μια αναστάτωση γιατί κατάλαβε οτι οι αντίπαλοι του ,θα ξεκινούσαν νεες επιθέσεις βασισμένες στην φιλοσοφια ,οπότε θα έπρεπε να αναδιοργανωθουν θεωρητικά.
Οι Σκεπτικιστές ερμήνευσαν τον καντιανο ορο ” καθαρος λογος” ως ” ορθος λογο”, ο οποίος θα εκρινε μεταξύ της αισθητης και της υπεραισθητης πραγματικότητας. Όπως όμως μας λέει ο έγκριτος θεολόγος κι ιδρυτής της πανελληνίου ενώσεως Θεολόγων ,Ιωάννης Δαββετας, στο βιβλίο του “Επιστήμη και Θρησκεια”, εκδόσεις ΑΘΗΝΑΙ 1962, “κατα τον Καντ η ανεπάρκεια του λόγου ηταν καταφανης ,…ο δε διαλεχτικος λόγος για τέτοια ζητήματα είναι επισφαλής. Είχε ανάγκη λοιπόν της βοήθειας ενος ευρύτερου λογικού. “
Γι’αυτό μετα απο επτα χρονια ,δηλαδή το 1788, ο Καντ δημοσίευσε το έργο του ” κριτική του πρακτικού λογου” . “Ενα εγχειριδιο” πάντα κατα τον Ιωαννην Δαββετα,”σύμφωνα με το οποίο ο πρακτικός λόγος βρίσκει τις λογικές υποθέσεις ( για να φτάσει σε συμπεράσματα ) οχι στον αέρα αλλά στην γη ,στην ανθρώπινη φύση, στην απλη αίσθηση, στην δύναμη κρισης μεταξύ καλου και κακου, δικαίου και αδικου”.
Οι περισσότεροι σκεπτικιστές δεν είδαν την ενότητα των δυο έργων του Καντ και είδαν τον ” καθαρο λογο” ως εχθρο της πίστης.
Μια καλύτερη ομως ερμηνεία του concept του Καντ θα μας δείξει οτι οι σκεπτικιστές ερμηνεύουν τον “καθαρο λογο” ως ενα λογικο εργαλείο, ως μια λογική μέθοδο μεταξύ υποθέσεων και συμπερασμάτων. Εκθέτουν ομως γιατί ο Λόγος, ο Ελληνικος Λόγος ,ο Λόγος που αναφέρονται μεταξύ άλλων ο Ηράκλειτος , ο Παρμενίδης, αλλά κι οι άγιοι πατέρες των ευαγγελιων που έγραψαν Ελληνικά, δεν είναι η απλη λογικη. Ειναι, τουλάχιστον στην Ελληνική σκέψη απο την οποία κι ο Καντ δανείστηκε ιδέες και τον ορο, η προσωπικότης του πνεύματος και των καταστάσεων όλων των διανοητικών λειτουργιών μας. Ο Λογος ασκει την φαντασία και καλλιεργεί την μνήμη ,ετσι ώστε όταν το λογικο ( ως μέθοδος) φέρει στο μυαλό τις υποθέσεις του ,επεμβαίνει για να το προφυλάξει και να το διορθώσει απο τις τυχόν πλάνες του . Ο Λόγος ενοποιεί ,επεξεργάζεται και κατατάσσει όλες τις πνευματικές λειτουργίες του ανθρώπου. Πίστη και Λογικη , ενυπάρχουν δημιουργικά κι ισορροπημένα μέσα στον Λογο. Γι’αυτό είναι μια πολύ πρόχειρη και πονηρά ιδεολογική ανάλυση αυτη που θέλει να διαχωρίσει πιστη με λογική ,δίνοντας στην πρώτη μόνο κατι το μεταφυσικο και στην δεύτερη κατι το πρακτικό. Έτσι φτάνουμε στην κλισε,πονηρη αντίληψη ,οτι επιστημη- παιδεία και θρησκεία είναι δυο ασύμβατα ,εχθρικα μεταξύ τους στοιχεία. Κι όμως είναι η εμπειρία της ζωής που μας λέει οτι διαίσθηση και Λογικη μπορούν να συνεργησουν και να γεννηθεί η ενστικτώδης λογική Σοφία που κι ο Νίτσε αναφέρθηκε μιλώντας ,παρα την κριτική του, για τον Σωκράτη.
Η πίστη κι η επιστημη- παιδεία συνυπάρχουν θαυμάσια στον Λογο. Ειδικά στην ορθόδοξη Εκκλησία μπορούμε να δούμε αξιοπρόσεκτα παραδείγματα τέτοιου συνδυασμού. Ενα απο τα κορυφαία είναι η περίπτωση του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, του γνωστού και με το όνομα, Πατροκοσμας,ο οποίος το 1961 , ανακηρύχτηκε άγιος της Ορθόδοξης Εκκλησίας και εορτάζεται στις 24 Αυγούστου.
Το κατα κοσμον όνομα του ηταν Κώνστας ,ενώ το επώνυμο του ,χαρις στις αναφορές των κρατικών αρχείων της Βενετίας, ηταν Εσωχωριτης.
Γεννήθηκε στην Αιτωλία το 1714 και όπως αναφέρει ο ιδιος αόριστα ” η πατρίδα μου ειναι η Ελλαδα και το Αποκουρον” χωριό κοντά στο Θερμο ,κατα τα γραφόμενα του βιογράφου και σύγχρονου του Νικόδημου Αγιορείτη , ο οποίος λεει επίσης οτι πεθανε σε ηλικία 65 ετων. Μαθήτευσε στα διδασκαλεία της Παρνασσιδας και της Ναυπακτίας ,διπλα σε ονομαστούς ιεροδιδασκαλους, ένας εκ των οποίων ,ο ιεροδιακονος Γεράσιμος Λυτσικας του έμαθε τα βασικά γράμματα. Γύρω στα 20 έλαβε τα “γραμματικα”, δηλαδή την εγκύκλιο παιδεία ,απο τον ιεροδιακονο Ανανια. Το 1749 πηγε στην Αθωνιαδα Σχολή του Αγίου όρους ,όπου σπούδασε φιλοσοφία και θεολογία. Για δυο χρόνια υπήρξε μοναχός στην μονη Φιλοθεου στο Άγιο Όρος. Το 1759 ,αρκετά ώριμος γνωσιολογικα και πνευματικά, εγκαταλείπει το μοναστήρι και μ’εντολη του πατριάρχη Σεραφείμ,ξεκίνησε τις περιοδείες του σε Δυτική και Βόρεια Ελλάδα ,όπως και στην Ήπειρο. Στοχος του ηταν μέσω των γνώσεων του και κυρίως της φλόγας που τον διαπερνούσε, να βοηθήσει τους ορθόδοξους χριστιανούς Έλληνες να μην χάσουν την ελληνικότητα τους και να εξισλαμιστούν. Προτρέπει να γίνουν παντού σχολεια ,ο ίδιος δε ίδρυσε σε 16 χρόνια 200 σχολεία. Γι’αυτον το σχολείο είναι η βασική κι αναγκαία προϋπόθεση ,το απαραίτητο εργαλείο, για την διατήρηση της ορθοδοξίας και της ελληνικής γλώσσας . Μεσα από την γνωση των ελληνικών ,οχι μόνο οι Έλληνες θα κρατούσαν την Θρησκεια και τον πολιτισμό τους ,αλλά επίσης μέσω της ελληνικής Παιδείας θα έχτιζαν την ταυτότητα τους και θα ξυπνούσαν την πολιτιστική τους μνήμη μαθαίνοντας για τους σπουδαίους προγόνους τους. Μονο μέσα απο την παιδεία θα μπορούσε να έρθει ,όπως έλεγε, “το ποθουμενο”, δηλαδή η απελευθέρωση του γένους.” Να σπουδαζετε αδελφοι μου να μανθενετε γράμματα οσον ημπορείτε.Κι αν δεν εμαθετε οι πατερες να σπουδαζετε τα παιδιά σας ,να μανθανουν τα ελληνικά,διότι και η εκκλησία μας εινε εις την ελληνικην.Και αν δεν σπουδάσεις,τα ελληνικά,αδελφε μου,δεν ξμπορείς να καταλαβης εκεινα οπου ομολογεί η Εκκλησία μας” ηταν τα λόγια του. Μια αντίληψη ,όπως καταλαβαίνετε για την γλώσσα και τον ρολο της τελείως σύγχρονη όπως θαλεγαν κι οι γλωσσολόγοι σήμερα.
Η επίδραση του στον κόσμο ηταν μεγάλη. Με την αφιλοχρηματια του,την ταπεινότητα,τις γνώσεις και την θέρμη του ,συσπείρωσε τους Έλληνες γύρω απο την εθνική ,θρησκευτική και πολιτιστική τους ταυτότητα.Οι “διδαχες” κι οι ‘προφητειες” του ,τα κηρύγματα του,διασώθηκαν μέσω της προφορικής παράδοσης και καταγράφηκαν λίγο μετα που εκφωνήθηκαν, ενδεχομένως κι ως υπαγορευμένες ομιλίες σε μαθητές του. Αυτές εκφωνήθηκαν απο το 1772 ως το 1779 και άρχισαν να καταγράφονται απο το 1780 ως το 1830. Οι”διδαχες*κι οι “προφητειες” πηραν τις διαστάσεις δημοφιλών λαικων αναγνωσμάτων ,μεσα απο τα οποία αναπτύχθηκαν σύγχρονοι προβληματισμοί για την έννοια του γένους και της θρησκείας.Τα κηρύγματα του αναφέρονται σε ζητήματα καθημερινότητας,σε σχέσεις ατόμων,σε αμαρτίες,σε σχέσεις ανδρών,γυναικών,παιδιών,γονέων,στην δραση του κακού.Για να φύγει κάποιος απο αυτον τον δρόμο και να πάει σ’αυτον του καλου,χρειάζεται θεογνωσια μεσα απο την γνωση της ελληνικής γλώσσας η οποία και υπάρχει στην κατανόηση των βιβλίων των ιερών γραφών, υποστηριζε.
Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, μετα την αποτυχία των Ορλωφικων στην Πελοπόννησο , ( εξέγερση των Ελλήνων εναντίον των Τούρκων με τον δάκτυλο της Ρωσίας ) συνελήφθη ως άνθρωπος-πράκτορας των Ρώσων και εκτελέστηκε στις 24 Αυγούστου ,ημέρα Σάββατο ,στο χωριό Κολικονταση ,κοντά στην πόλη του Βερατιου στην σημερινή Αλβανία. Πίσω απο αυτήν την φαινομενική αφορμή, η αιτία θανάτου του ηταν το πάθος του για την ποθούμενη ελευθερία της Ελλάδας μέσα απο την παιδεία και την μόρφωση των ιερών κειμένων της Εκκλησίας. Ειναι ενας πρόδρομος της Ελληνικής επανάστασης που θ’ακολουθουσε. Ειναι μια μορφή Ελληνα Διαφωτιστη, που συνέθεσε την ανάγκη για παιδεία με την ανάγκη για την θρησκεια. Είναι μια διαφορετική πρόταση σε όσους θεωρούν οτι επιστημη-παιδεια και θρησκεία είναι αντίπαλοι. Σε όσους θεωρούν οτι ο Διαφωτισμός ,ως εκ νέου μόρφωση, ως επανεκκίνηση κι εκσυγχρονισμό παιδειας στηρίζεται υποχρεωτικά στην ρήξη με την Θρησκεια.
Ίσως πχ στην καθολική Εκκλησία η πίστη να είναι η τυφλή υπακοή στους θεσμούς.Στην ορθόδοξη ομως Εκκλησία, η ατομικότητα ως ελεύθερη σύνθεση παιδείας και πιστης ,επιστήμης και θρησκειας, μπορεί ν’ανπτυχθει δημιουργικά ,με διάλογο κι οχι μόνο με υποταγή στους θεσμούς.
Δημοσθένης Δαββετας Καθηγητής Φιλοσοφίας της Τέχνης ,ποιητής, εικαστικός, γεωπολιτιστικος αναλυτής.
