Τεχνομηδενισμός και σύγχρονη Τέχνη.
Δημοσθένης Δαββετας Καθηγητής Φιλοσοφίας της Τέχνης ,ποιητής, εικαστικός, γεωπολιτιστικος αναλυτής.
Για να εξηγήσω τον τίτλο αυτού του κειμένου θα ξεκινήσω από τον συνθετικό ορο ” τεχνομηδενισμος “. Αυτός προαναγγέλλει κάτι που υπάρχει , και που κινδυνεύει να μηδενιστεί ( θεωρώ οτι ακόμα κάποιοι αντιστέκονται) ,αλλά και κάτι που υπήρχε πριν διχως κινδυνους. Και στην μια και στην άλλη περίπτωση το κοινό σημείο λέγεται Τέχνη. Κι εν προκειμένω μιλω κι αναφέρομαι στην εικαστική Τεχνη, στην εικαστική έκφραση.
Ολα εχουν ενα σημείο εκκίνησης, κατανόησης τους. Η Τέχνη κατά τον Πλάτωνα στον Κρατυλο ,ετυμολογικά σημαίνει κάτι που έχει Νου. Δηλαδη εν προκειμένω μια δημιουργική σύνθεση ευαίσθητων υλικών που μπορούν να ενσαρκώσουν μορφολογικά ( αφηρημένα η παραστατικά) τις περιπέτειες του ταξιδιώτη Νου. Και λεω ταξιδιώτη γιατί, αν δεχτούμε, οπως λέει ο Μπαμπινιώτης, οτι ο Νους κι η Ναυς ( πλοίο) έχουν την ίδια ρίζα, τοτε μπορούμε να φανταστούμε τον Νου σαν ένα πλοίο που ταξιδεύει,σαν ένα πλοιο-ταξιδιώτης με μια μεταφορική έννοια, ο οποίος, ότι εμπειρίες μαζεύει στο ταξίδι(α) του, τις εκφράζει μεσω των υλικομορφικων στοιχείων της Τέχνης.
Αρα η Τεχνη είναι γλώσσα. Και σαν τέτοια πρέπει να την αντιμετωπίζουμε. Οχι δηλαδή σαν διακοσμητικά αντικείμενα που στολίζουν διακοσμωντας τον όποιο χώρο, αλλά σαν θέματα, σαν ζητήματα που τίθενται και προκαλούν διάλογο, συζητήσεις,πολεμικές κλπ.
Στην κλασσική Ελλάδα η Τέχνη ήταν η ενσάρκωση της Κοσμικής αρμονίας ( όπως αυτή γεννιόταν από την σχέση με την Φύση). Γύρω από τον Κόσμο και μέσα από αυτόν αναπτύχθηκε μια εικαστική έκφραση η οποία ενσάρκωνε την Κοσμική εμπειρία και αντίληψη των Ελλήνων. Το στοιχείο της “Μιμησης” ,δηλαδή η δύναμη της δημιουργικής ανάπλασης, (της βιωματικής από τα μέσα ανάπλασης κι οχι της εξωτερικής αντιγραφής) ήταν αυτο του διαπερνούσε την Τέχνη των Ελλήνων.
Ειδικά την ζωγραφική ο Πλάτωνας την θεωρούσε Μίμηση της Μιμήσεως, δηλαδή αν η Φύση είναι Μίμηση της υπέρτατης Σοφίας και Γνώσης τότε η ζωγραφική είναι Μίμηση της Φύσης.
Στον Μεσαίωνα η Τέχνη και κατ’επεκτασιν η ζωγραφική ήταν καθ’εικονα του Θεού. Ενώ από την Αναγέννηση ως την Νεωτερική εποχή η Τεχνη έγινε ανθρωποκεντρική, δηλαδή κυριάρχησε το ορθολογικό κυρίως στοιχείο.
Ήταν όμως από τον Διαφωτισμό και μετά( κυρίως με τον Καντ) όπου ξεκίνησε ο μηχανισμός της “διευρυνσης” της Τέχνης. Ο ρομαντισμός αμφισβήτησε τα δεδομένα ως τότε ορθολογικά εκφραστικά καλλιτεχνικά όρια κι ώθησε την αμφισβήτηση του ως τα άκρα.
Και ήταν βέβαια η Νεωτερικότητα που τόλμησε κι εφάρμοσε όλες τις προηγούμενες αμφισβητήσεις που αναφέρθηκαν.
Έτσι στην Νεωτερική εποχή, οι Τέχνες ( λογοτεχνία,Θέατρο,Κινηματογράφος,εικαστικά, χορός, κλπ) ξε-περασαν κυριολεκτικά τα όρια τους και ξεκίνησαν μια ιστορία μορφολογικής τους απο-δομησης που όμως στην πορεία έχει το θράσος, την αναίδεια να ζητά και την ουσιαστική αποδομηση της Τέχνης, κοντολογίς τον Θάνατο της.
Κι εξηγουμαι ειδικά στα εικαστικά που πραγματεύεται αυτο το κείμενο.
Απο τους Κυβιστες ζωγράφους, τους εξπρεσσιονιστες, τους φωβιστες ,τους σουρεαλιστες και γενικά την πρωτοπορία ( avant-garde), η ζωγραφική, ως παραδοσιακό μεσο έκφρασης άρχισε να δέχεται αρχικά μια μορφολογική επίθεση. Οι γνωστές φόρμες ζωγραφικής ( η γλυπτικής) έκφρασης άρχισαν ν’ αλλοιώνονται. Επρόκειτο για “Μιμητικη” αλλοίωση, δηλαδή, οχι για μια αντιγραφικη απεικόνιση, αλλά για μια εσωτερική, βιωματική κατανόηση των μηχανισμών της Μίμησης, αυτής της ουσιαστικής ικανότητας του που ανέπτυξαν φιλοσοφικα Πλάτωνας κι Αριστοτέλης και κατα την οποίαν, μπορεί κάποιος να “μιμηθεί”( να βιώσει εμπειρικά) την ουσία των μηχανισμών ζωής και να δημιουργήσει ενα “ζωντανο” έργο Τέχνης. Όπως πχ ο Πικάσο, η ο Νταλί κλπ.
Αυτή ήταν η μοντέρνα ( νεωτερική) εκδοχή της Μίμησης.
Με τον καιρό όμως, αυτή η Μιμητική δημιουργική τάση, άρχισε ν’αλλαζει και την θέση των ως τότε δημιουργικών συνοδοιπόρων της Τέχνης άρχισαν να παίρνουν δυο παράγοντες: η αγορά Τέχνης και η επικοινωνία.
Αυτά συμβαίνουν στην περίοδο απο το τέλος του δευτέρου κυρίως παγκοσμιου πολέμου ως σήμερα. Μιλάμε δηλαδή για την σύγχρονη εποχή, για την σύγχρονη Τέχνη.
Ερμηνεύοντας κατά την γνώμη μου λάθος ο καιρός μας την άποψη του Καντ περί διαρκούς διεύρυνσης της Τέχνης, ώθησε την αγορά Τέχνης και το εμπόριο, σε συνδυασμό με την επικοινωνία, να ανάγουν την μορφολογική αλλαγή ( καινοτομία, αλλοίωση)της εικαστικής γλώσσας σε αυτοσκοπό. Η πρωτοπορία (avant-garde) εφτασε στα ακρα αφαιρώντας απο το εργο Τέχνης το σώμα του. Μετέτρεψαν συνεπώς το ασωματο εργο σε άυλο κονσεπτ στον χώρο και σταδιακά, ειδικά στις μέρες μας, σε προιον. Η μετατροπή του έργου Τέχνης σε προιον σηματοδοτεί ταυτόχρονα την εμπορευματοποίηση του ως καθοριστικό ορο της καλλιτεχνικής του ταυτότητας, που σημαίνει οτι δίχως αγορα σήμερα το εργο τεχνης-προιον δεν νομιμοποιείται ” ιστορικά “.
Αυτη η μετάλλαξη του έργου Τέχνης σε προιον σήμανε τεράστιες δομικές αλλαγές στο τι είναι πλέον σήμερα Τέχνη, τι είναι ο καλλιτέχνης και ποιός ο ρόλος των κριτικών Τέχνης, των διοργανωτών εκθέσεων, των συλλεκτών Τέχνης και βέβαια του ποιός είναι ο ρόλος της αγοράς Τέχνης.
Ας τα δούμε λοιπόν ενα ενα λιγο πιο αναλυτικά.
Η Τέχνη σήμερα ως “προιον” κι οχι ως έργο, έχει την ανάλογη θέση που έχουν τα εκάστοτε και παντός τύπου προιοντα στην αγορά. Δηλαδη πρέπει να είναι “ευπεπτη”, καταναλωσιμη, επικοινωνιακή, και συμφωνη με την πολιτική ορθότητα. Κυρίως όμως ναναι μια Τεχνη-προιον η οποία ναναι στοιχείο της ευρύτερης ψηφιακής ζωής . Φτάνει μια επίσκεψη σε γκαλερί η μουσεία σύγχρονης τέχνης για να το διαπιστώσει κάποιος. Τα nft (ψηφιακά) προϊόντα κυριαρχούν. Και πουλιούνται μια χαρά δίνοντας καθοριστικό ρόλο στην αγορά και τους εμπόρους Τέχνης.
Ο καλλιτέχνης συνεπώς, με βάση τα προαναφερθέντα δεδομένα, μετατρέπεται σε παραγωγό, σε ενα είδος επιχειρηματία που ακολουθεί τους κανόνες του μάρκετινγκ και ,εκτος εξαιρέσεων πάντα, επηρεάζεται από τις ανάγκες της αγοράς, ικανής πλέον, να επηρεάσει την γέννηση και πορεία ενός έργου. Σπάνια θα γίνει λόγος για πνευματικές η εν γένει δημιουργικές έρευνες. Το κύριο θέμα ειναι ποιός πούλησε, πόσα χρήματα το πούλησε. Απο την αγορά “νομιμοποιείται”πλεον το έργο Τέχνης κι ο καλλιτέχνης.
Μέσα απο αυτήν την πραγματικότητα, ενδυναμώνονται οι κριτικοί Τέχνης κι οι διοργανωτές εκθέσεων, οι οποιοι ,με τις κριτικες τους στα ΜΜΕ η τις επιμέλειες τους αντιστοιχα, επηρεάζουν τις πωλήσεις έργων αλλα και μοιραία επηρεάζονται ( αμεσα η έμμεσα, συνειδητά η ασυνείδητα, ) απο την αγορά Τέχνης. Το χρημα που μπορεί να κερδηθεί απο την διακίνηση και την εμπορία άλλωστε των έργων Τέχνης είναι πολύ. Σε σημείο ώστε σήμερα πλέον πολλοί κριτικοί η επιμελητές εκθέσεων ζητούν την επι πληρωμή συμμετοχή νεότερων καλλιτεχνών, υποβιβάζοντας έτσι την αξία έργου Τέχνης και καλλιτέχνη. Μιας και όποιος πληρώνει συμμετέχει στην έκθεση.
Κι ακομη κατι αρνητικά αξιοσημείωτο: το εμπορικό θράσος των κριτικών-επιμελητών εκθέσεων, έχει φτάσει, πάντα για σήμερα μιλάω, σε τέτοιο σημείο ώστε να θεωρούν τους εαυτούς τους καλλιτέχνες, να θεωρούν οτι αυτοί γεννούν μέσα απο την δράση τους το έργο. Αυτή η ύβρις είναι αποτέλεσμα του κλίματος Τεχνομηδενισμου που κυριαρχεί πλέον στην σύγχρονη Τέχνη, παρά τις όποιες κάποιες πάντα εξαιρέσεις καλλιτεχνών όπως οι εν ζωή ακόμα Μπαζελιτς (Baselitz) και Κιφερ (Kiefer) , οι οποίοι εργάζονται στον απομηδενισμο της Τέχνης. Θα επανέλθω με νέο άρθρο γι’αυτο το τελευταίο θεμα8του απομηδενισμου της Τέχνης.
